Gökyüzüne Merhaba - Bölüm I.III

GÖKKUBBE

Bu bölüme "Gökkube" adını vermemin nedeni, dilimizdeki bu sözcüğün, yıldızları, takımyıldızları, gezegenleri ve diğer gök cisimlerini tanımak bulmak ve yerlerini belirtebilmek için eski medeniyetlerin inanıp kullandıkları dünya merkezli evren modelini anlamında barındırmasıdır.

Gökyüzünü inceledikçe, eski medeniyetlerin dünya merkezli evren modellerini daha bir hoşgörü ile karşılamamak mümkün değil. Eski Yunanda, gökkyüzünün, yeri çevreleyen küresel kristal bir zar oldugu, yıldızların bu kabuk üzerine yerleştirildiği, ve bu kabuğun dünya çevresinde döndüğü düşünülürdü. Güneş ay, ve gezegenlerin hareketlerini de tanımlaya bilmek için bunların herbirinin yıldızlarınkinden farklı dönen ayrı birer kristal kabuğa yerleşmiş olduğu varsayılırdı. Bu model, ne kadar saçma olursa olsun, yıldızları bulmakta, yıldız güneş ay ve gezegenlerin hareketlerini açıklamakta büyük kolaylıklar sağlıyordu.

Biraz hayalgücüyle dünya merkezli bu modelin gök cisimlerini tanımakta çok işe yaradığının ayırdına varabilirsiniz. Bundan böyle bu modele gökkubbe, ya da daha doğru bir deyim olan "gökküre" diyeceğiz.

Gökküre koordinat sistemi
Gökbilimciler, gökküredeki herhangi bir yeri, aynen yerkürede olduğu gibi enlem ve boylamlarla tarif ederler. Yerkürenin ekvatorunun gökküredeki izdüşümü, gökküre ekvatorudur. Dünyanın ekseninin kuzey ve güneyde gökküreye ulaştığı hayali noktalar, gökkürenin kuzey ve güney kutupları olarak değerlendirilir. Kutup yıldızı olarak bilinen Polaris neredeyse tam olarak gökkubbenin kuzey kutup noktasında bulunur. Astronomlar gök yüzündeki herhangi bir noktayı, cismi, ya da bölgeyi tarif etmek için bu göksel enlem ve boylam koordinat sistemini kullanırlar. Ben de sizi yıldızlarla tanıştırırken bu temele ( Gökküre kuzey kutbu, gök küre ekvatoru vb.) sadık kalmaya çalışacağım.

Kuzey ve güney gök yarıküreleri
Herhangibir anda gökkürenin ancak yarısını görebilmekteyiz. Göremediğimiz diğer yarım ufkun altında kalan bölümdür. Gördüğümüz yarımın gök kubbesinin hangi bölümü olduğu gözlem yaptığımız yerin enlemine (yerküre enlemi) bağlıdır. Türkiye gibi kuzey yarıkürenin orta bölümünde bulunan bir yerden yıl boyunca gökkürenin kuzey yarıküresinin tümü ve güney yarıküresinin ekvatora yakın bölgeleri gözlemlenebilir. Ancak böyle bir konumdan - Güney Haçı gibi - gökküre güney kutbuna yakın yerleşimli takım yıldızları görmemiz mümkün olmaz.

Dünya Döndükçe
Gökküre her gece dünya etrafında dönüyor gibi görünür. Tam turunu 24 saate çok yakın bir sürede tamamlar. Eğer gece saatler boyunca gökyüzünü gözlerseniz yıldızların hep birlikte doğudan batıya doğru hareket ettiğini farkedersiniz. Bu tümüyle dünyanın ekseni çevresinde dönmesi sonucudur. Biz şimdilik sadece bu hareket üzerinde duracağız. Ancak yıldızların çevremizdeki hareketlerini etkileyen tek neden dünyanın kendi çevresindeki dönüşü değildir.

Güneye Bakış

Berrak bir gecede yüzünüzü güneye dönün. Yukarıya doğru 40-50 derece açıyla baktığınızda göreceğiniz bir grup yıldızın, bir saatlik bir süre icinde belirgin olarak sağa doğru kaydığını farkedeceksiniz. Bu arada bazı yıldızların batı ufkundan battığını ve bazı yeni yıldızların da doğu ufkundan doğduğunu gözlemleyebileceksiniz.


Şekil 1-4 : Erken kış döneminde Orion Takımyıldızının saatler içinde yer değiştirmesi

Sabreder de gece gökyüzünü saatler boyunca izlerseniz, güney ufkuna yakın yıldızların ufuk boyunca kısa bir mesafe kat edip çabukça battığını, doğu ufkundan doğan yıldızların saatler içinde yükselerek güneyde en yüksek konumlarına ulaşıp batı ufkunda battıklarını, kuzey doğudan doğanların tepe noktamıza kadar yükselip çok uzun bir zaman görünür halde kalıp sonra kuzey batıdan battıklarını, kuzeyde kutup yıldızına (polaris) yakın olanların ise kutup yıldızı etrafında saat yönünün tersi yönünde bir çember çizip hiç bir zaman batmadıklarını farkedersiniz. (Aşağıdaki Şekil 1-5'de görüldüğü gibi)


Şekil 1-5

Kuzeye Bakış
Kuzeyde Polaris'e (Kutup Yıldızı'na) yakın hic batmayan takımyıldızlara circumpolar (Dolaykutupsal) takımyıldızlar ismi verilir. Circumpolar takımyıldız sayısı bulundugumuz enlemle ilgilidir. Kuzey enlemelere doğru gidildikçe sayıları artar. Türkiyeden gözlenebilen, herzaman ufkun üzerinde kalan yarım düzine kadar takımyildız vardır.


Şekil 1-6: Tüm yıldızlar gökküre kuzey kutbu etrafında 24 saatlik bir ritimle dönerler. Bu kuzeyi gözlemlediğinizde çok daha kolay anlaşılır.

Büyük Kepçe
En kolay ayırdedilen circumpolar şekil Büyük Kepçedir. Özellikle ilkbaharda tam tepemizde görülür. Buna karşılık sonbaharda ufka iyice yaklaşır, gözlemlediğiniz yere göre ağaçların ya da damların arasında bulmak, alışık olmayan gözler için zorlaşabilir. Bu dönemde Türkiyenin güney illerinde bu yedi yıldızdan birkaçı da ufkun altında kalır.

Polaris, Merkezdeki yıldız
Polaris, Kutup yıldızı gökkürenin merkezi gibidir. Sanki tüm gökküre onun etrafında döner. Bütün yıldızlar hareket ediyor gibi gözükürken Polaris hiç kıpırdamaz. Bu nedenle ona Kuzey kazığı da denir. Kutup yıldızı gerçekte tam gökküre kuzey kutbunda değildir, bu nedenle o da çok minik bir çember üzerinde hareket eder. Ancak yön bulma açısından bu hareket ihmal edilebilir düzeydedir. Bu nedenle Kutup Yıldızı'nın gerçek kuzeyi gösterdiğini söylemek yanlış olmaz. Asırlardan beri olduğu gibi, gece yön tayininde en hassas araçlardan biridir.


Şekil 1-7 : Uzun pozlandırma ile çekilmiş gece gökyüzü. Resimde görülen Gözlemevi Mauna Kea, Hawaii'deki (Kanada-Fransız-Hawaii Teleskopu) gözlemevidir. Enlemi 22 derece kuzeydir. Bu nedenle Polaris bize göre bir hayli ufka yakın gözüküyor.