Mevcut
ilk yazılı kayıtlardan bu yana, yıldızların düzeni, temel olarak
değişmeden kalmıştır. En eski ve eksiksiz liste M.Ö. 120 yılında,
kadir sistemiyle ilgili bölümde de adı geçen İyonya'lı astronom
Hipparkos tarafından kaleme alınmış olan listedir. Onun tarif
ettiği tüm yıldızlar şimdi aynı parlaklıkta ve pratik olarak
aynı yerde izlenebilmektedir.
Daha
önce belirtiğimiz göksel enlem ve boylamlar dışında gökkubbe,
şekil ve büyüklük yönünden farklılıklar gösteren 88 bölgeye
ayrılmıştır. Her bir bölge bir Takımyıldız'a (costellation)
karşılık gelir. Her bir Takımyıldızın da mitolojik ya da yarı
mitolojik bir varlığı temsil ettiği düşünülür. Mevcut Takımyıldızların
yarısı Hipparkoss ve Ptolemi tarafından belgelenmiştir (Ptolemi'nin
ünlü kataloğu - Almagest -günümüze islam göbilimcileri aracılığıyla
ulaşmıştır). Geri kalan Takımyıldızlar güney Gökyarıküresinde
olup 16. ve 17. yüzyıllara dek isimlendirilmemişlerdir.
Herhangi
bir Takımyıldızı oluşturan yıldızlar grubunun pek azı temsil
ettiği mitolojik varlığın şekline benzer. Asırlar önce izleyenlerin
gördükleri şekilleri görebilmek için hayalgücünüzü bir hayli
zorlamanız gerekebilir.
Dünya
güneş çevresindeki yörüngesinde yol aldıkça güneş de bazı takımyılızlar
içinde hareket ediyor gibi gözlenir. Güneşin izlediği bu yola
ekliptik ismi verilir, ve ekliptik üzerindeki Takım yıldızlara
da Burçlar (Zodiak Takımyıldızları) denir.
Antik
çağlarda ilkbaharın başlangıcı yeni yılın başlangıcı sayılırdı.
Bu tarihe Vernal Ekinoks (İlkbahar ekinoksu, gündönümü, -21
Mart' a rastlar-) denir. İlkbahar ve sonbahar Ekinoks'ları (Gündönümleri),
yıl boyunca gece ve gündüzün eşit olduğu iki gündür. Asırlar
içine, güneşin İlkbahar Ekinoksu anında içinden geçtiği burç
değişir. Bu nedenle de değişik mevsimlerde görülen takımyıldızlarda
da kayma olur. Hipparkos'un zamanında, İlkbahar Ekinoks'u anında
güneş Koç (Aries) burcundaydı, zamanımızda ise Balık (Pisces)
burcundadır, ancak yakında Kova (Aquarius) burcuna geçecektir.
Şimdi Kova döneminin şafağındayız denebilir.
Euphrates
vadisinde bulunan tabletlerden anlaşıldığına göre yılbaşında
güneş Boğa (Taurus) burcunda imiş. Buna göre tabletlerin bahsettiği
olayların M.O. 2450 yılları dolayında geçtiğini söylemek yanlış
olmaz.
Dünya
güneş etrafındaki yörünesinde ilerledikçe. Dünyanın karanlık
yüzü (güneşin aksi yönünde kalan yüzü, gece bölgesi) uzayın
başka bir bölgesine döner.
İşte bu nedenle değişik mevsimlerde gece gözleyebildiğimiz Takımyıldızlar
da farklı olur. Takip eden bölümlerde, Türkiye'den degişik mevsimlerde
gözlenebilen takımyıldızlardan önemlilerini, mevsim mevsim öğreneceğiz.
Türkiyeden ya da kuzey yarıküredeki bizim enlemimizdeki ülkelerden
görünmeyen takımyıldızları konumuz dışında tutacağız.
(Konumu
kuzey ya da güney kutbunda olan biri için durum farklıdır. Ufuk
üzerinde kalan gökyüzü bölümü daima dünyanın ekseni doğrultusundaki
gökküre bölümü olacaktır ve mevsimlerle değişmeyecektir. Mevsimlerle
değişecek olan takım yıldızların sadece bulundukları yön olacaktır.)
Parlaklık
- Kadir Sistemi (Magnitude)
Yıldızlar
hakkında bilinmesi gerekenlerin ilki, tüm yıldızların aynı parlaklığa
sahip olmadıklarıdır. İleriki bölümlerde, yıldızların parlaklıklarını
tanımlamak için, "Kadir (Magnitude) Sistemi" kullanılacaktır.
İyonyalı
(İznik doğumlu) filozof ve bilim adamı Hipparkos (M.Ö.2.Yüzyıl)
yıldızların parlaklığını birbirleriyle karşılaştırarak bugün
de geliştirerek kullandığımız kadir sistemini oluşturmuştur.
Hipparkos, birkaç yüz yıldızdan oluşan katoloğunu derlerken,
yıldızları parlaklık açısından 6 sınıfa ayırmıştır. Katologdaki
en parlak yıldızlar Birinci Kadir Yıldızlar
olarak anılırlar. Sonraki en parlak grup İkinci
Kadir Yıldızlar olmak üzere sınıflama devam eder. Açık
ve karanlık bir gecede çıplak gözle görülebilen en sönük yıldızlar
Altıncı Kadirden Yıldızlar'dır.
Bu sistemde en büyük kadir numarasının en sönük yıldızlara karşılık
geldiğine dikkat ediniz. Her kadir numarasına karşılık gelen
parlaklık, kendinden bir sonra gelen kadir numarasına karşılık
gelen parlaklıktan 2,5 kez daha parlaktır. Böylece 1.Kadirdeki
bir yıldız 6.kadirdeki bir yıldızdan yaklaşık olarak yüz kez
daha parlak olmaktadır. Birinci kadirden daha parlak 15 kadar
yıldız ve tabii ki bazı gezegenler ay ve güneş vardır, bunların
da parlaklığı aynı sistemle sıfır ve eksi kadir numaralarıyla
belirtilirler. Kadir sistemi Hipparkos'dan çok sonraki gökbilimciler
tarafından geliştirilerek, bu gün her türlü gök cisminin parlaklığı
belirtilebilmektedir. Çıplak gözle göremesek de dürbün ve teleskoplarla
görebildiğimiz kadir numarası 6'dan çok daha büyük yıldızları
ve gök cisimlerini tanımaktayız.
(Ekler
bölümü Ek.3'de "En
Parlak 25 Yıldız" kadirlerine göre sıralanmıştır. Bakınız)
Açılar
Gökyüzünde
Takımyıldızları ya da herhangi bir yıldızı bulmakta, birinin
diğerine göre yerini saptamakta kullanacağımız iki ölçü olacaktır,
bunlardan biri yön, diğeri ise uzaklıktır. Yön için kuzey güney
doğu batı gibi doğal yönleri ve ufuk, tepe noktası (zenit)
gibi referansları, uzaklık birimi olarak da açıyı kullanacağız.
Takımyıldızları
çıplak gözle bulmak ve gözlemek sözkonusu olduğunda, gökyüzünde
çok geniş alanları ele almak gerekir. Açılar söz konusu olduğunda
ve gökyüzünü bir kubbe olarak düşündüğünüzde, ufuktan başucu
noktasına (zenit noktası) kadar olan mesafe 90 derecedir, aksi
yöndeki ufka kadar da bir 90 derece daha vardır. Kolumuzu ileriye
uzattığınızda, yumruğunuzun genişliği yaklaşık 10 derecedir.
Kolunuzu uzattığınızda elinizle pek çok açıyı yaklaşık olarak
ölçmek mümkündür. örneğin, Karışınız 25 dereceye karşılık gelir.
önce yumruk yapıp sonra sadece serçe ve işaret parmaklarlarınızı
olabildiğince açarak 15 dereceyi, işaret orta ve yüzük parmaklarınızı
birleştirerek 5 dereceyi, serçe parmağınızın genişliğiyle 1
dereceyi ölçebilirsiniz. Aşağıdaki şekil daha açıklayıcı olabilir.
Bununla
birlikte bu ölçüler kişiden kişiye ufak farklılıklar gösterebilir.
Gökyüzünde her gece görebileceğiniz Büyük Ayı Takımyıldızının
bir bölümü olan Büyük kepçenin yedi yıldızının birbirine olan
uzaklıkları aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. "İlk Bahar
Takımyıldızları 1.Bölüm"de ilk olarak inceleyeceğimiz büyük
kepçeyi tanıdıktan sonra elinizi açıları ölçmekte nasıl kullanabileceğinizi
de denemenizde yarar vardır.
Yıldızları
gözlemeye başlamadan önce bilinmesi gerekenler:
